Partie polityczne. Czym są, jakie pełnią funkcje i skąd pobierają środki?

Współcześnie trudno sobie wyobrazić wielką politykę bez partii. Prawicowe i lewicowe, konserwatywne i postępowe, socjalistyczne i liberalne gospodarczo – wszystkie mają jeden cel: dojście do władzy. W dążeniu do niego gotowe są walczyć o poparcie wszelkimi sposobami, często budząc przy tym skrajne emocje. To wiemy wszyscy. Czy zdajemy sobie jednak sprawę, czym cechują się partie polityczne i jakie pełnią funkcje?

W warunkach demokratycznych zdobycie władzy w państwie jest praktycznie niemożliwe bez aktywnego członkostwa w partii. Potwierdza to praktyka – choć we współczesnych demokracjach spotkać można polityków niezrzeszonych, to stanowią oni mniejszość.

Z punktu widzenia wyborcy podział na partie polityczne jest o tyle istotny, że wskazuje na pewną jedność światopoglądową jej członków. Łatwiej jest bowiem oddać głos na organizację posiadającą pewien rdzeń ideowy, niż zapoznawać się z poglądami każdego kandydata z osobna. Z perspektywy polityków – współpraca z osobami o zbliżonych poglądach pozytywnie wpływa na skuteczność i zwiększa „siłę przebicia”.

Nie dziwi zatem fakt, że działania partii mają współcześnie niebagatelny wpływ na bieg wydarzeń. Wiele z nich działa już tak długo, że na dobre wpisały się w polityczny krajobraz świata.

Zacznijmy jednak od początku: czym jest partia?

Co to jest partia polityczna?

Partią polityczną nazywamy taką organizację, której celem jest zdobycie i utrzymanie władzy państwowej samodzielnie lub, w przypadku braku zdolności do samodzielnego jej sprawowania, w koalicji. Władza jest potrzebna partiom do realizacji postulatów i interesów określonych grup społecznych.

Tę definicję uzupełnia ustawa o partiach politycznych z dnia 27 czerwca 1997 roku. Wskazuje ona na takie cechy jak nazwa oraz czynny udział w życiu publicznym. Zasady działania partii powinien wyznaczać statut uchwalony demokratycznie przez jej członków bądź wybranych przez nich przedstawicieli.

Partia polityczna a komitet wyborczy

W mowie potocznej często wymiennie posługujemy się pojęciami „partia” i „komitet wyborczy”. Warto mieć na uwadze, że nie są one tożsame. Komitet wyborczy tworzy na potrzeby wyborów grupa osób zaangażowanych w działanie na rzecz uzyskania jak najlepszego wyniku. Choć komitety wyborcze są zgłaszane najczęściej przez partie, to tworzą one osobne byty.

Komitet wyborczy oprócz partii mogą założyć sami wyborcy lub stowarzyszenia, jak w przypadku ruchu Kukiz’15. Należy jednak pamiętać, że w myśl przepisów takim organizacjom nie przysługują subwencje z budżetu państwa, niezależnie od uzyskanego w wyborach poparcia.

Partia polityczna a klub parlamentarny

Problematyczne bywa także rozróżnienie pojęć „partia” i „klub”. Jaka jest różnica?

Klub parlamentarny mogą utworzyć wyłącznie posłowie (co najmniej 15) i senatorowie (co najmniej 7). Innymi słowy: do klubu należą ci członkowie partii, którzy aktualnie zasiadają w parlamencie. „Klub” jest zatem znacznie węższym pojęciem, niż „partia”.

Jakie funkcje pełnią partie polityczne?

Szczególnie interesujące w kwestii przedstawienia, czym są partie polityczne, jest wyznaczenie ich funkcji w życiu społecznym.

Po pierwsze, partie kształtują potencjalne elity rządzące. Oznacza to, że jej członkowie, przy okazji codziennej pracy w ramach organizacji, zdobywają wiedzę i doświadczenie potrzebne do skutecznego sprawowania władzy w przyszłości.

Po drugie, tworzą one programy polityczne, które potencjalnie mogą stać się obowiązującym w państwie kierunkiem polityki. W ten sposób partie dostosowują teoretyczne założenia doktryny do aktualnych warunków społeczno-gospodarczych.

Po trzecie, poprzez swoją działalność medialną partie stały się istotnym elementem debaty publicznej. To one w dużej mierze decydują, jakie tematy są aktualnie omawiane. Wspólnie ze środkami masowego przekazu partie mają istotny wpływ na kształtowanie opinii społecznej.

Po czwarte, partie są ogniwem pośredniczącym między instytucjami państwa a społeczeństwem. W założeniu partie powinny realizować interes społeczny na szczeblu administracji państwowej.

Po co powstały?

Partie (we współczesnym rozumieniu tego słowa) rozwinęły się w Europie w XIX wieku. Za najstarszą partię na świecie uważa się wciąż istniejącą brytyjską Partię Konserwatywną, która wykształciła się w 1832 roku ze stronnictwa Torysów.

Przyczyną powstawania partii w tamtym okresie była przede wszystkim postępująca demokratyzacja społeczeństw. Coraz więcej grup społecznych zyskiwało prawa wyborcze, przez co konieczne było powstawanie partii, które mogłyby reprezentować ich interesy. Tak powstały pierwsze partie masowe – domaganie się przez robotników swoich praw spowodowało narodziny ruchu socjaldemokratycznego. Równolegle powstawały partie chadeckie, liberalne, konserwatywne i komunistyczne. Na ziemiach polskich o prawa robotników upominała się Polska Partia Socjalistyczna (PPS), a o interes chłopów – Stronnictwo Ludowe.

Programy współczesnych partii masowych są niezwykle rozbudowane. W odróżnieniu od socjaldemokratycznych i chłopskich partii XIX-wiecznych zazwyczaj nie skupiają się one na reprezentowaniu konkretnej grupy społecznej. Ich celem jest jak największa uniwersalność, by dotrzeć ze swoimi postulatami do większej liczby wyborców. Najczęściej dotyczą one zarówno kwestii natury światopoglądowej, jak i społeczno-gospodarczej, nie dyskryminując żadnej z nich.

Pomimo różnic między pierwszymi partiami a tymi, które działają współcześnie, jedno pozostaje niezmienne: partia ma przede wszystkim reprezentować jeśli nie grupę społeczną, to przynajmniej określony zbiór idei. Ten cel jest (czy może raczej: powinien być) głównym czynnikiem integrującym jej członków – przynależność do partii określa ich pod względem wyznawanego systemu wartości.

Struktura organizacyjna

Wspomniana wcześniej ustawa o partiach politycznych wprowadza dość dużą dowolność w kwestii organizacji struktur wewnętrznych. Warunek nadrzędny zawarty jest w artykule 8:

Partie polityczne kształtują swoje struktury oraz zasady działania zgodnie z zasadami demokracji, w szczególności przez zapewnienie jawności tych struktur, powoływania organów partii w drodze wyborów i podejmowania uchwał większością głosów.

Oprócz tego wprowadzono zakaz posiadania jednostek organizacyjnych w zakładach pracy. Partia może zatem tworzyć dowolną strukturę wewnętrzną, byle sposób podejmowania decyzji i wyboru członków poszczególnych organów był jawny i demokratyczny.

Na czele polskich partii stoi prezes (przewodniczący). Zazwyczaj partie wyznaczają też wiceprzewodniczących, sekretarza generalnego (krajowego), zarząd, skarbnika, rzecznika prasowego oraz szefów lokalnych oddziałów. Partie posiadające reprezentacje w parlamencie wybierają też z grona posłów przewodniczącego klubu.

Jak zarejestrować partię polityczną?

Aby zarejestrować partię należy złożyć wniosek o jej wpisanie do ewidencji partii politycznych prowadzonej przez Sąd Okręgowy w Warszawie. Już na tym etapie należy wskazać:

• nazwę partii (oraz jej skrót),
• adres siedziby,
• nazwiska i adresy osób uprawnionych do reprezentowania partii.

Do tego wymagane jest:

• przedstawienie statutu,
• zebranie tysiąca podpisów pełnoletnich obywateli polskich popierających zgłoszenie.

Do wniosku można dołączyć także symbol graficzny stanowiący logo ugrupowania.

Jeśli wszystkie wymogi formalne zostaną spełnione, sąd niezwłocznie umieszcza partię w rejestrze. Musi mieć przy tym pewność, że jej postulaty nie odwołują się do żadnej ze zbrodniczych ideologii. Odpis z ewidencji jest dokumentem koniecznym do uczestnictwa partii w wyborach.

Mimo szeregu koniecznych do spełnienia formalności w Polsce udało się zarejestrować tak „egzotyczne” partie jak Polska Partia Przyjaciół Piwa, Sztandar Matki Boskiej Licheńskiej Bolesnej Królowej Polski czy Partia Czubków Polskich. Tej pierwszej udało się nawet wprowadzić kilku posłów do Sejmu I kadencji, m.in. Janusza Rewińskiego i Krzysztofa Ibisza.

Jak wstąpić w szeregi partii?

Samo wstąpienie do już istniejącej partii jest zdecydowanie mniej skomplikowane niż jej założenie. Podstawowe warunki, które trzeba spełnić to polskie obywatelstwo i pełnoletność, przy czym ten drugi warunek nie dotyczy rzecz jasna członkostwa w sekcji młodzieżowej.

Procedura w przypadku większości dużych partii jest w gruncie rzeczy podobna – wystarczy podpisać deklarację członkowską, w której ochotnik oświadcza, iż podziela deklarowane przez partię postulaty i cele. Należy też zadeklarować, iż nie należy się do organizacji, której interesy są sprzeczne z interesem partii. Partie czasem odmawiają też członkostwa osobom wcześniej karanym lub takim, które w przeszłości aktywnie wspierały inne ugrupowanie. Z podpisaną deklaracją należy udać się do miejscowego oddziału.

Ostatnim warunkiem jest opłacanie składek członkowskich, których wysokość ma w większości przypadków charakter raczej symboliczny. Najczęściej wynoszą one po kilka złotych miesięcznie od „szeregowych” członków.

Skąd partie mają środki?

Do skutecznej działalności partii politycznych, nie tylko w okresie kampanii wyborczej, potrzebne są rzecz jasna niemałe środki finansowe. Koszty generują m.in. opłaty związane z wynajmem lokali oraz produkcja materiałów promujących ugrupowanie.

Polskie partie pozyskują pieniądze z trzech źródeł:

1. Majątek własny: obrót obligacjami, oprocentowanie środków na lokatach bankowych oraz działalność polegająca na drobnej sprzedaży towarów i drobnych usług przy wykorzystaniu własnego sprzętu biurowego (np. egzemplarzy statutu i wydawnictw popularyzujących działalność partii). Co istotne, wspomniana sprzedaż nie uchodzi w świetle polskiego prawa za działalność gospodarczą, której prowadzenie jest w przypadku partii politycznych zabronione.
2. Dochody od osób fizycznych, a więc składki członkowskie, spadki i darowizny. Przyjmowanie dobrowolnych wpłat jest jednak dodatkowo uregulowane i obwarowane licznymi ograniczeniami.
3. Subwencje z budżetu państwa. Tego źródła finansowania dotyczy największy spór. Roczne subwencje przysługują tym partiom, które w wyborach parlamentarnych osiągnęły w skali kraju próg 3% (w przypadku partii startujących samodzielnie) lub 6% (w przypadku koalicji) głosów. W budżecie na rok 2016 na finansowanie partii zarezerwowano blisko 140 milionów złotych.

Do tematu finansowania partii z budżetu jeszcze wrócimy.

W następnym artykule z cyklu przedstawimy specyfikę podziału na lewicę i prawicę oraz wskażemy alternatywne sposoby umiejscowienia partii na scenie politycznej.